เสาหลักศิลาเสมา เป็นศิลปแบบทวารวดี กว้างประมาณ 15 นิ้ว สูงประมาณ 3 เมตรเศษ ปักเป็นเขตขององค์พระบรมธาตุ ตรงมุมกำแพงแก้วชั้นนอกทั้งสี่ด้าน พร้อมรูปสัตว์ประหลาดอัจจมุขี เรียกชื่ออีกอย่างว่า "เสาอินทขีล" ทำมาจากศิลาทราย ในตำนานกล่าวไว้ว่า ท้าวพญาทั้ง ๕ ที่ริเริ่มสร้างองค์พระธาตุพนม ได้ให้คนไปนำมาจากที่ต่าง ๆ รวมกัน ๔ ต้น ตั้งแต่ปี พ.ศ.๘ แล้วฝังไว้ในบริเวณรอบ ๆ พระธาตุทั้ง ๔ มุม ดังนี้
ต้นที่ ๑ นำมาจากเมืองกุสินารา ฝังไว้ที่มุมตะวันออกเฉียงเหนือ และสร้างรูปอัจจมุขี ไว้ที่โคนเสา ๑ ตัว
ต้นที่ ๒ นำมาจากเมืองพาราณสี ฝังไว้ที่มุมตะวันออกเฉียงใต้ และสร้างรูปอัจจมุขี ไว้ที่โคนเสา ๑ ตัว
ต้นที่ ๓ นำมาจากเมืองลังกา ฝังไว้ที่มุมตะวันตกเฉียงใต้ 
ต้นที่ ๔ นำมาจากเมืองตักศิลา ฝังไว้ที่มุมตะวันตกเฉียงเหนือ
ใช้เป็นเสาปักเขตแดนของศาสนสถานคล้ายใบเสมา

รวบรวมข้อมูลโดย

พระครูพนมปรีชากร
ผู้ช่วยเจ้าอาวาสวัดพระธาตุพนม